Η ιστορία του Ολοκαυτώματος φωτίζεται ξανά, μέσα από ένα από τα πιο ανατριχιαστικά ντοκουμέντα: τη φωτογραφία που επί δεκαετίες ήταν γνωστή ως «Ο Τελευταίος Εβραίος στη Βίννιτσα». Νέες έρευνες, συνδυάζοντας την παραδοσιακή αρχειακή μελέτη με την αιχμή της τεχνολογίας, αποκαλύπτουν όχι μόνο την αληθινή τοποθεσία και τον χρόνο της φρίκης, αλλά και την ταυτότητα του ναζί εκτελεστή. Αυτή η εξέλιξη υπογραμμίζει τη διαρκή ανάγκη για αναθεώρηση της ιστορίας και τη δύναμη των σύγχρονων εργαλείων στην αναζήτηση της αλήθειας, ακόμη και για γεγονότα που συνέβησαν πριν από ογδόντα χρόνια.

Η Αναθεώρηση Μιας Εμβληματικής Φωτογραφίας

Η εμβληματική εικόνα, που απεικονίζει έναν ναζί στρατιώτη να σημαδεύει στον αυχένα έναν γονατιστό άνδρα μπροστά σε έναν ομαδικό τάφο, αποδίδεται πλέον στη σφαγή της 28ης Ιουλίου 1941 στην ακρόπολη του Μπερντίχιβ (Berdychiv) της σημερινής Ουκρανίας. Για δεκαετίες, η φωτογραφία είχε συνδεθεί εσφαλμένα με τη Βίννιτσα, εν μέρει λόγω της υποβλητικής ονομασίας «Ο Τελευταίος Εβραίος στη Βίννιτσα».

Η ανατροπή αυτή προήλθε από την εργασία του Γερμανού ιστορικού Γιούργκεν Ματτέους. Η έρευνά του βασίστηκε σε έναν συνδυασμό μεθοδολογιών:

• Αρχειακή έρευνα: Η ανεύρεση ενός καθαρότερου και ευρύτερου αρνητικού της ίδιας φωτογραφίας, με χειρόγραφη λεζάντα στο πίσω μέρος, έδωσε τις πρώτες κατευθυντήριες γραμμές. Η λεζάντα ανέγραφε: «Τέλη Ιουλίου 1941. Εκτέλεση Εβραίων από SS στη ζιτάντελε του Μπερντίτσιεφ».
• Αλγοριθμική ανάλυση εικόνας: Παρά την παλαιότητα και τη φθορά της λήψης, ψηφιακά εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν για την αντιστοίχιση προσώπων, ενισχύοντας την ταυτοποίηση.
• Συνεργασία και εθελοντική συνεισφορά: Συνάδελφοι και εθελοντές ερευνητές συνέβαλαν στην προσπάθεια, εφαρμόζοντας τεχνικές αναγνώρισης προσώπων σε οικογενειακές φωτογραφίες πιθανών υπόπτων.

Η Ταυτότητα του Εκτελεστή: Από Δάσκαλος σε Δολοφόνο

Με «πολύ υψηλή» πιθανότητα, ο ένοπλος ναζί στην παράσταση έχει ταυτοποιηθεί ως ο Γιάκομπους Όνεν (Jakobus Onnen). Ο Όνεν, γεννημένος το 1906 στο Τίχελβαρφ, ήταν δάσκαλος γλωσσών και εντάχθηκε στο ναζιστικό κόμμα πριν από το 1933. Προερχόταν από μορφωμένη οικογένεια, αλλά ποτέ δεν έλαβε υψηλό στρατιωτικό βαθμό. Σκοτώθηκε σε μάχη τον Αύγουστο του 1943. Αυτή η ταυτοποίηση αναδεικνύει για ακόμα μια φορά ότι οι θύτες του Ολοκαυτώματος δεν ήταν αποκλειστικά φανατισμένοι στρατιώτες, αλλά συχνά άνθρωποι με καθημερινές, προπολεμικές ζωές, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στην ναζιστική μηχανή αφανισμού.

Ανάλυση: Το γεγονός ότι ο Όνεν δεν κατείχε υψηλό βαθμό υπογραμμίζει την ευρεία διάχυση της ναζιστικής ιδεολογίας και την αποτελεσματικότητα της προπαγάνδας, που κατέστησε δυνατή την εμπλοκή απλών πολιτών σε φρικαλεότητες. Αυτή η περίπτωση αποτελεί υπενθύμιση ότι η «κοινοτοπία του κακού» δεν περιοριζόταν σε λίγους «εγκληματικούς» τύπους, αλλά εκδηλώθηκε από ένα ευρύ φάσμα ατόμων.

AI has helped solve one of the Holocaust’s most haunting mysteries. By combining archive work, open-source sleuthing & algorithmic analysis, historian Jürgen Matthäus identified the SS officer in the infamous “Last Jew in Vinnitsa” photo – Jakobus Onnen, Berdychiv, July 1941.… pic.twitter.com/BB3wPePvLj

— Dev Ruffian (@artisticruffian) October 2, 2025

Η Βαρβαρότητα της Einsatzgruppe C και η Συγκάλυψη

Η εκτέλεση στο Μπερντίχιβ εντάσσεται στο κύμα μαζικών δολοφονιών που πραγματοποίησε η Einsatzgruppe C στη νεοκατεχόμενη Σοβιετική Ένωση, λίγες ημέρες πριν από επίσκεψη του Χίτλερ στην περιοχή. Η συγκεκριμένη φωτογραφία είναι σπάνια διότι τραβήχτηκε «εν θερμώ» από έναν συμμετέχοντα, σε αντίθεση με πολλά άλλα εμβληματικά ντοκουμέντα που δημιουργήθηκαν μεταπολεμικά.

Η φύση της φωτογραφίας ως «τρόπαιο»—φωτογραφίες που Γερμανοί στρατιώτες αντάλλασσαν ή έστελναν στα σπίτια τους—καταρρίπτει τον μύθο της άγνοιας για την εξόντωση των Εβραίων. Ανάλυση: Αυτό το στοιχείο είναι κρίσιμο για την κατανόηση της διάχυσης της γνώσης περί των εγκλημάτων. Υποδηλώνει ότι η γνώση των θηριωδιών δεν περιοριζόταν σε λίγους, αλλά ήταν ευρέως διαδεδομένη μεταξύ των στρατευμάτων, αμφισβητώντας την μεταπολεμική αρκούδα της «μη γνώσης» που συχνά χρησιμοποιήθηκε ως υπεράσπιση.

Το Μπερντίχιβ, το 1941, είχε πληθυσμό περίπου 20.000 Εβραίων. Από αυτούς, μόλις μερικές δεκάδες επέζησαν έως τις αρχές του 1944, γεγονός που αναδεικνύει την ολοκληρωτική φύση της εξόντωσης που πραγματοποιήθηκε στην Ανατολική Ευρώπη.

Το Ανεξίτηλο Στίγμα και η Συνέχιση της Έρευνας

Η έρευνα για την ταυτότητα του γονατιστού άνδρα-θύματος συνεχίζεται, με συνεργασία Ουκρανών ιστορικών και αναζήτηση σε σοβιετικά και τοπικά αρχεία κοινοτήτων. Η τεχνητή νοημοσύνη αναμένεται να συμβάλει ξανά, εφόσον εντοπιστούν συγκρίσιμες φωτογραφίες ή γραπτές αναφορές. Εντούτοις, όπως εύστοχα επισημαίνει ο ιστορικός, η «Ανατολή» του Ολοκαυτώματος παραμένει η ζώνη με τους περισσότερους ανώνυμους νεκρούς — ακριβώς όπως σχεδιάστηκε από τους δράστες, που επιδίωκαν την πλήρη εξαφάνιση των θυμάτων και της μνήμης τους.

Στην εκτίμηση του συντάκτη, η χρήση προηγμένων τεχνολογικών εργαλείων, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη, σε συνδυασμό με την παραδοσιακή ιστοριογραφική μεθοδολογία, ανοίγει νέους δρόμους στην έρευνα του Ολοκαυτώματος. Επιτρέπει την αποκάλυψη λεπτομερειών που παρέμεναν κρυφές σε φαινομενικά εξαντλημένες αρχειακές πηγές, προσφέροντας δικαίωση στα θύματα και ολοκληρωμένη εικόνα στα γεγονότα. Η προσπάθεια αυτή ενδυναμώνει τη συλλογική μνήμη και καθιστά το μήνυμα «Ποτέ Ξανά» πιο ηχηρό.