Σε μια εποχή που η Ευρώπη δοκιμάζεται από πολλαπλές κρίσεις και αναζητά πυξίδα, η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου 1940 αναδεικνύεται σε φάρο αξιών και εθνικής αυτογνωσίας. Το περίφημο «Όχι» δεν υπήρξε απλώς η άρνηση ενός τελεσιγράφου, αλλά η επιβεβαίωση της ακατάλυτης βούλησης ενός λαού για ελευθερία και αξιοπρέπεια, που άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμά του στην ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το ιστορικό πλαίσιο: Μια Ευρώπη σε ασφυξία
Το 1940, η σκιά του ολοκληρωτισμού είχε καλύψει σχεδόν ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Οι δυνάμεις του Άξονα, υπό την ηγεσία της ναζιστικής Γερμανίας του Χίτλερ και της φασιστικής Ιταλίας του Μουσολίνι, επέβαλλαν την κυριαρχία τους. Η Γαλλία είχε υποκύψει, και μόνο η Μεγάλη Βρετανία συνέχιζε να αντιστέκεται. Μέσα σε αυτό το ζοφερό περιβάλλον, η Ελλάδα, ένα μικρό έθνος στα Βαλκάνια, βρέθηκε αντιμέτωπη με ένα ολέθριο δίλημμα.
Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο Ιταλός πρέσβης Εμανουέλε Γκράτσι παρέδωσε στον τότε πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά το ιταλικό τελεσίγραφο, απαιτώντας την ελεύθερη διέλευση των ιταλικών στρατευμάτων από ελληνικό έδαφος. Η απαίτηση αυτή, που απέβλεπε στην πλήρη υποταγή της χώρας, συνάντησε την κατηγορηματική άρνηση του Μεταξά, ο οποίος απάντησε, σύμφωνα με την ιστορία, με την περίφημη φράση «Alors, c’est la guerre» – «Λοιπόν, έχουμε πόλεμο».
Ανάλυση: Το «Όχι» δεν ήταν μόνο η απάντηση ενός πρωθυπουργού. Ήταν η συλλογική έκφραση της θέλησης ενός ολόκληρου λαού – από τους στρατιώτες στην Πίνδο έως τις γυναίκες που στήριζαν το μέτωπο στην οπισθοφυλακή. Λίγες ώρες μετά, η Ελλάδα είχε μετατραπεί σε μια ενωμένη δύναμη, έτοιμη να υπερασπιστεί την ελευθερία της.
Η πρώτη νίκη ενάντια στον Άξονα
Παρά τη συντριπτική αριθμητική και τεχνολογική υπεροχή του εχθρού, οι Έλληνες στρατιώτες επέδειξαν πρωτοφανή ηρωισμό και αντίσταση στα παγωμένα βουνά της Ηπείρου. Πάλεψαν με αυταπάρνηση, απωθώντας την ιταλική εισβολή και προχωρώντας μάλιστα σε αντεπίθεση.
Ανάμεσα στις σημαντικότερες στιγμές των πρώτων εβδομάδων συγκαταλέγονται:
- Η απελευθέρωση της Κορυτσάς.
- Η απελευθέρωση του Αργυροκάστρου.
- Η απελευθέρωση της Χειμάρρας.
Αυτές οι νίκες δεν ήταν απλώς στρατιωτικές επιτυχίες. Αποτέλεσαν την πρώτη ήττα των δυνάμεων του Άξονα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και αναπτέρωσαν το ηθικό των υπόδουλων λαών της Ευρώπης. Απέδειξαν ότι ο ολοκληρωτισμός δεν ήταν ανίκητος και ότι ακόμη και η μικρότερη χώρα μπορούσε να σταθεί όρθια απέναντι στους ισχυρούς.
Η γερμανική επέμβαση και η καθυστέρηση της “Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα”
Η ελληνική επιτυχία προκάλεσε την οργή του Χίτλερ, ο οποίος δεν μπορούσε να επιτρέψει την αμφισβήτηση της ισχύος του Άξονα. Στις 6 Απριλίου 1941, εξαπέλυσε την επιχείρηση «Μαρίτα», εισβάλλοντας στην Ελλάδα μέσω Βουλγαρίας με τη συντριπτική δύναμη της γερμανικής πολεμικής μηχανής.
Κι όμως, ακόμη και μπροστά σε αυτή τη νέα απειλή, η ελληνική αντίσταση συνεχίστηκε:
- Οι υπερασπιστές της Γραμμής Μεταξά έδωσαν σκληρές μάχες, παραδιδόμενοι μόνο όταν η κατάσταση ήταν μη αναστρέψιμη.
- Στην Κρήτη, η μάχη δόθηκε κυριολεκτικά με κάθε διαθέσιμο τρόπο, από όπλα μέχρι πέτρες, επιδεικνύοντας ένα πνεύμα ανυποχώρητου θάρρους.
Ανάλυση: Η καθυστέρηση που προκάλεσε η ελληνική άμυνα αποδείχθηκε κρίσιμη για την έκβαση του παγκοσμίου πολέμου. Η επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» –η σχεδιασμένη εισβολή στη Σοβιετική Ένωση– ξεκίνησε εβδομάδες αργότερα από τον αρχικό προγραμματισμό, με τα γερμανικά στρατεύματα να βρίσκονται αντιμέτωπα με τις σκληρές συνθήκες του ρωσικού χειμώνα. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν αυτή την καθυστέρηση ως έναν από τους βασικούς παράγοντες που συνέβαλαν στην αποτυχία της γερμανικής εκστρατείας και τελικά στην ήττα του Γ’ Ράιχ.
Διαχρονικό μήνυμα: Η κληρονομιά του «Όχι»
Η συμβολή της Ελλάδας δεν μετριέται μόνο σε στρατιωτικές επιχειρήσεις και ημερομηνίες, αλλά στο παράδειγμα που κληροδότησε. Το «Όχι» της 28ης Οκτωβρίου 1940 δεν ήταν απλή άρνηση, αλλά μια πράξη εθνικής αυτογνωσίας, μια υπενθύμιση ότι η ελευθερία δεν αποτελεί προνόμιο, αλλά θεμελιώδη τρόπο ύπαρξης.
In the author’s assessment: Σήμερα, σε έναν κόσμο που συνεχώς μεταβάλλεται και οι αξίες δοκιμάζονται, η μνήμη του 1940 παραμένει ζωντανή και επίκαιρη. Μας θυμίζει ότι η ιστορία δεν γράφεται μόνο με όπλα, αλλά κυρίως με ψυχή, τιμή και θάρρος. Η στάση της μικρής Ελλάδας απέναντι στον φόβο και την απειλή του ολοκληρωτισμού προσφέρει ένα διαχρονικό μάθημα: ότι η ισχύς ενός έθνους δεν μετριέται μόνο με στρατιωτικά μέσα, αλλά πρωτίστως με την ακλόνητη βούληση των πολιτών του να υπερασπιστούν την ανεξαρτησία και την αξιοπρέπειά τους.