Η ιστορία των καταφυγίων στην Ελλάδα είναι πλούσια και πολυδιάστατη. Ο στρατάρχης Παπάγος είχε σημειώσει την ύπαρξη περίπου 400 δημόσιων καταφυγίων που δημιουργήθηκαν από το κράτος, αλλά οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι το συνολικό νούμερο αυξάνεται σημαντικά αν υπολογίσουμε και τα χιλιάδες ιδιωτικά καταφύγια που κατασκευάστηκαν σε πολυκατοικίες και άλλους ιδιωτικούς χώρους, κυρίως λόγω των αναγκαστικών νόμων της κυβέρνησης Μεταξά. Ωστόσο, παραμένει αβέβαιο πόσα από αυτά τα καταφύγια έχουν διασωθεί και σε ποια κατάσταση βρίσκονται. Ο ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης, συγγραφέας του βιβλίου «Τα Καταφύγια της Αττικής», έχει καταγράψει και αναλύσει περίπου 80 καταφύγια στην Αττική κατά την τελευταία οκταετία, κάθε ένα με τη δική του μοναδική ιστορία. Ο Κυρίμης δηλώνει: «Από το 1936 έως τα Δεκεμβριανά, οι ρόλοι των καταφυγίων διαφοροποιήθηκαν, από μέσο προστασίας του πληθυσμού μέχρι κέντρα βασανιστηρίων στις κατοχικές δυνάμεις». Τα καταφύγια προσέφεραν προστασία στους πολίτες κατά τον συμμαχικό βομβαρδισμό του 1944 και έγιναν πεδίο συγκρούσεων κατά τα Δεκεμβριανά, κρύβοντας αθώους πολίτες από τη βία.

Σήμερα, το μόνο καταφύγιο που συντηρείται ως χώρος ιστορικής μνήμης βρίσκεται στην οδό Κοραή 4, αν και αυτό δεν διατηρείται ως καταφύγιο αλλά ως χώρος κράτησης. Τα καταφύγια υπάρχουν σε πολλές περιοχές: στην Αθήνα (Λυκαβηττός, Αρδηττός, Πολύγωνο), στον Πειραιά (Προφ. Ηλίας, Καστέλα, Δραπετσώνα), στα νότια προάστια (Ελληνικό, Βούλα, Γλυφάδα), και στα βόρεια (Κηφισιά, Παπάγου, Ψυχικό), καθώς και σε περιοχές όπως το Σούνιο και η Ραφήνα. Αναγνωρίσιμα καταφύγια περιλαμβάνουν αυτά της «Μεγάλης Βρετανίας», του Μεγάρου Εθνικής Ασφαλιστικής, της Τραπέζης Ελλάδος, του Μετοχικού Ταμείου Στρατού και τον υπόγειο χώρο του Αρείου Πάγου.

Τα μεγαλύτερα καταφύγια στην Αθήνα

Μια από τις εντυπωσιακές κατασκευές είναι το καταφύγιο του Λυκαβηττού, που εκτείνεται σε 500 τετραγωνικά μέτρα και βρίσκεται σε βάθος 100 μέτρων μέσα στο βράχο. Κατασκευασμένο γύρω στο 1936 κοντά στη σπηλαιοεκκλησιά των Αγίων Ισιδώρων, διαθέτει δύο εισόδους, και έχει συντηρηθεί με σύγχρονες ανέσεις, όπως ηλεκτρικό ρεύμα, τουαλέτες και διαδρόμους. Αποτελεί σημαντική ιστορική τοποθεσία, καθώς φιλοξένησε το Αρχηγείο Αντιαεροπορικής Άμυνας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Αντιθέτως, το καταφύγιο στην οδό Καραγεώργη Σερβίας, έκτασης περίπου 400 τ.μ., διαθέτει 20 βοηθητικούς χώρους και κατά την διάρκεια της Κατοχής χρησιμοποιήθηκε από Γερμανούς στρατιώτες, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε από αντάρτες. Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, νέα καταφύγια κατασκευάστηκαν με λιγότερες αντοχές από τα προηγούμενα.

Επικοινωνία μεταξύ καταφίων

Ο Κωνσταντίνος Κυρίμης διευκρινίζει ότι τα καταφύγια δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Η διάταξή τους, γεμάτη στενές διαδρομές και σκοτεινές γωνίες, δεν σχεδιάστηκε για τη μετακίνηση των ανθρώπων από το ένα στο άλλο, αλλά για να προσφέρουν ασφαλή έξοδο σε κοντινές εξωτερικές τοποθεσίες, σε περιόδους κρίσης. Υπάρχουν επίσης πολλά καταφύγια στις πλαγιές βουνών που δεν υπόκεινται σε καμία κυβέρνηση και οι ευθύνες καθαρισμού τους ανήκουν στην αστυνομία. Ο ακριβής αριθμός τους παραμένει άγνωστος και οι συνθήκες τους επιδεινώνονται με το πέρασμα του χρόνου.